Áp dụng AI trong tư pháp
Tại Singapore, từ năm 2024 bắt đầu thử nghiệm trợ lý AI trong Tòa án Trọng tài Nhỏ, hỗ trợ người dân tự đại diện hiểu quyền lợi và quy trình pháp lý. AI còn được thử nghiệm để tóm tắt tài liệu và tổng hợp bằng chứng cho thẩm phán. Ở Hàn Quốc, năm 2025 thành lập Ủy ban Cố vấn AI trong tư pháp để ban hành quy định sử dụng máy móc một cách có trách nhiệm.
Trung Quốc được xem là quốc gia tiên phong trong việc xây dựng hệ thống “tòa án thông minh” từ giữa thập niên 2010. Trí tuệ nhân tạo đã được tích hợp vào nhiều khâu như lập bản án sơ bộ, rà soát chứng cứ, hỗ trợ soạn thảo văn bản pháp lý và phát hiện sai sót trong phán quyết. Nhờ đó, thời gian làm việc của thẩm phán được rút ngắn hơn một phần ba, đồng thời giúp hệ thống tư pháp tiết kiệm hàng tỷ nhân dân tệ mỗi năm.
Tiềm năng nhưng đầy rủi ro
Dù tăng hiệu suất đáng kể, AI trong các hệ thống pháp luật cũng đặt ra những lo ngại về bias (thiên lệch thuật toán) và sự thiếu minh bạch giải thích. Thực tế cho thấy các hệ thống như COMPAS tại Mỹ có kết quả thiếu công bằng giữa các nhóm sắc tộc khác nhau—nghiên cứu chỉ ra người da đen có thể bị đánh giá rủi ro cao hơn mặc dù không tái phạm cao.
Ở Australia, một số tòa án cấp cao cũng đã ban hành hướng dẫn cấm sử dụng AI cho soạn phán quyết hoặc phân tích chứng cứ do lo ngại sự không chắc chắn của nội dung AI tạo ra, có thể chứa trích dẫn sai hoặc giả tạo.
Theo UNESCO, khoảng 44% các tổ chức và quốc gia đã nhanh chóng đưa AI vào hoạt động trong các lĩnh vực công, bao gồm cả tư pháp. Tuy nhiên, nhiều nơi vẫn thiếu các điều kiện cơ bản để bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình khi áp dụng công nghệ này.
Đặc biệt, quyền được "giải thích" trong các quyết định tự động – vốn là yếu tố cốt lõi để công chúng hiểu và kiểm chứng tính hợp lý của AI – hiện vẫn chưa được thực thi hiệu quả. Nhiều nghiên cứu đề xuất cần sử dụng các hệ thống AI có khả năng giải thích (explainable AI – XAI) nhằm duy trì công bằng, minh bạch và khả năng kiểm soát trong quá trình ra quyết định.
AI hỗ trợ tư pháp, nhưng quyết định cuối cùng vẫn thuộc về con người
Một số quốc gia như Pakistan đã chủ động xây dựng khung hướng dẫn đạo đức cho việc ứng dụng AI trong lĩnh vực tư pháp. Chủ tịch Tòa án Tối cao Pakistan, ông Yahya Afridi, khẳng định rằng dù AI có thể giúp nâng cao hiệu quả xét xử, nhưng không được phép hy sinh những nguyên tắc cốt lõi như tính công bằng và tính minh bạch của hệ thống tòa án (theo Arab News).
Tại Colombia, Tòa Hiến pháp cũng đưa ra quan điểm tương tự khi nhấn mạnh rằng AI chỉ nên đóng vai trò hỗ trợ. Quyền ra quyết định cuối cùng vẫn phải thuộc về thẩm phán con người, nhằm bảo đảm sự tuân thủ các nguyên tắc về quyền con người, tính minh bạch và trách nhiệm pháp lý (theo UNESCO).
AI có thể là bước nhảy vọt cho hiệu quả và khả năng tiếp cận công lý nếu được tích hợp đúng cách. Tuy nhiên, để không làm suy giảm niềm tin của công chúng, việc thiết lập các khung đạo đức, đảm bảo minh bạch, công bằng, đồng thời duy trì vai trò chủ đạo của con người trong những quyết định có trọng trách cao là điều cốt yếu. AI nên là trợ thủ, không phải là trọng tài cuối cùng.
